Nasz system prawny, który w swoim rdzeniu odziedziczyliśmy po zamierzchłych czasach, ma swoją, uporządkowaną, strukturę. Centralnym jego punktem, filarem, jest ludzka podmiotowość i wolność podejmowania decyzji dotyczących swoich praw i zobowiązań. Wolność kształtowania stosunków
prawnych ze światem zewnętrznym, innymi ludźmi i rzeczami poprzez złożenie oświadczenia woli.
Oświadczenie woli, definicja
Oświadczenie woli jest najbardziej podstawową kategorią prawa cywilnego, bez której trudno wyobrazić sobie jakikolwiek porządek prawny, społeczny i gospodarczy. Oświadczenie woli jest manifestacją intencji, w postaci określonego zachowania, za pomocą którego dana osoba definiuje w sposób dostatecznie zrozumiały swój stosunek do osób i rzeczy, a w konsekwencji dokonuje zmian przestrzeni łączącego ich prawa. Warto podkreślić, że oświadczenie woli nie jest jedynie wyrażeniem swojego zamiaru za pomocą wypowiedzianych lub napisanych słów, lecz obejmuje każde zachowanie, a także jego brak (zaniechanie), które ujawniło w sposób celowy i niewątpliwy nasze intencje. Oświadczenie woli powoduje zatem zmianę, powstanie lub ustanie (zakończenie) określonej relacji prawnej. Np. zrzeczenie się spadku, uczynienie darowizny, zawarcie umowy sprzedaży poprzez zgodne oświadczenie woli dwóch stron transakcji, na podstawie których przenoszone są prawa, własność określonej rzeczy, tytułem darmym lub w zamian za umówioną opłatę.
Wady oświadczenia woli
Oświadczenie woli zakłada podmiotowość osoby i jej niezależną, wolną wolę oraz wystarczającą sprawność intelektualną. W konsekwencji do czynników wyłączających skuteczność oświadczenia woli należą:
- brak świadomości lub swobody — stan, w którym składający oświadczenie
woli nie rozumie natury lub też konsekwencji swojego postępowania, lub
też nie może w pełni kierować swoim zachowaniem (np. wskutek silnej
presji otoczenia); - pozorność — działanie, którego intencje są nieujawnione, inne od
deklarowanych; - błąd oświadczenia woli — mylne wyobrażenie o rzeczywistości, o naturze
danej rzeczy; - podstęp — stan, w którym osoba składająca oświadczenie woli została
celowo wprowadzona w błąd przez działanie innej osoby lub grupy osób; - groźba — działanie wymuszone obawą o bezprawne zachowanie innego
człowieka
Wady oświadczenia woli mogą prowadzić wprost do bezskuteczności prawnej deklarowanej czynności lub też powodować, że skuteczność może zostać podważona w trybie postępowania przed sądem.
Interpretacja oświadczenia woli
Treść oświadczenia woli należy interpretować zgodnie ze współwystępującym kontekstem. Jego brak lub zmiana punktu odniesienia prowadzi do wypaczenia sensu i niewłaściwego (nieuprawnionego) odczytania intencji. W interpretacji oświadczenia woli powinno się odwołać się do norm współżycia
społecznego, czyli dominujących zasad etycznych. Czynność sprzeczna z zasadami życia społecznego lub mająca na celu ich obejście, (obejście powszechnie obowiązującego prawa) jest, zgodnie z kodeksem cywilnym, nieważna.
Formy oświadczenia woli
Polskie prawo kataloguje formy składanych oświadczeń woli, wymieniając następujące:
- forma pisemna – wyrażona poprzez złożenie własnoręcznego podpisu na
papierowym dokumencie; - forma ustna – wyrażana poprzez ustną wymianę zgodnych ustaleń pomiędzy
stronami; - ” per facta concludentia” – forma, w ramach której wola wyrażana jest w
sposób dorozumiany, bez użycia słów; - elektroniczna — forma, do której zachowania konieczne jest sporządzenie
dokumentu elektronicznego i podpisanie go odpowiednim, elektronicznym
podpisem; - forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi;
- forma aktu notarialnego — oświadczenie woli dokonywane przed
notariuszem - forma dokumentowa – polegająca na sporządzenie dokumentu, w sposób
umożliwiający ustalenie osoby składającej oświadczenie; - forma z datą pewną – w sytuacji, gdy ustawa uzależnia ważność albo
określone skutki czynności prawnej od urzędowego poświadczenia daty.
Prawo może narzucać zastosowanie określonej formy prawnej stosownie do rodzaju czynności, np. do zawarcia umowy sprzedaży nieruchomości niezbędna jest forma aktu notarialnego, a jej niezachowanie zaciąga konsekwencje w postaci nieważności umowy.
Kto może składać oświadczenia woli?
Prawo posługuje się pojęciem „zdolności do czynności prawnych”, jest to możliwość składania własnych oraz przyjmowania cudzych oświadczeń woli w sposób prawnie skuteczny. Zdolność do czynności prawnych umożliwia swobodne, samodzielne kształtowanie swoich praw i zobowiązań w społeczeństwie. Prawo przewiduje stopniowanie zdolności do czynności prawnych, nie mają jej osoby ubezwłasnowolnione całkowicie lub dzieci do lat 13, ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby małoletnie (czyli takie, które nie ukończyły 18 roku życia lub nie osiągnęły pełnoletności) oraz osoby, które decyzją sądu zostały ubezwłasnowolnione częściowo lub też ustanowiono dla nich doradcę tymczasowego na czas postępowania o ubezwłasnowolnienie. W praktyce ograniczenie zdolności do czynności prawnych oznacza, że skuteczne oświadczenie woli takiej osoby wymaga zgody przedstawiciela ustawowego. Pełną zdolność do czynności prawnych mają nieubezwłasnowolnione osoby pełnoletnie oraz wszystkie osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, lecz posiadające zdolność prawną (zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków).